Hội chứng Cushing là gì?

Hội chứng Cushing là tình trạng gây ra do tăng cortisol trong máu kéo dài hoặc tiếp xúc với các chất glucocorticoid có tác dụng tương tự cortisol trong thời gian dài.

Hormone cortisol glucocorticoid do vỏ tuyến thượng thận sản xuất, luôn giữ được mức ổn định là do sự điều tiết của vùng dưới đồi não và tuyến yên. Nếu ở mức giới hạn bình thường, nó có nhiều công dụng với cơ thể như:

• Đáp ứng cơ thể với stress, chống lại stress
• Kiểm soát việc sử dụng chất béo, protein, carbohydrate và quá trình trao đổi chất diễn ra trong cơ thể.
• Ức chế phản ứng viêm.
• Điều hòa huyết áp.
• Điều hòa lượng đường trong máu.
• Ảnh hưởng chu kỳ ngủ/thức.
• Cân bằng muối trong cơ thể.

Tuy nhiên, nếu dư thừa hormone này sẽ là hệ lụy của hàng loạt tác động tiêu cực cho sức khỏe.

Các nguyên nhân gây ra hội chứng cushing

Hội chứng Cushing được phân thành nhiều loại:

• Bệnh Cushing
• Hội chứng Cushing
• Hội chứng tăng tiết ACTH ngoại sinh
• Cushing do thuốc (hội chứng giả Cushing)

Mỗi loại lại có nguyên nhân khác nhau:

• Bệnh Cushing: là bệnh do u tuyến yên tăng tiết ACTH (là hormone có tác dụng kích thích tuyến thượng thận tạo cortisol.) gây quá sản thượng thận 2 bên. U tuyến yên thường là dạng adenoma chiếm  hơn 90%, kích thước thường nhỏ hơn 1cm. Có thể có triệu chứng đau đầu, bán manh, nhìn mờ khi khối u to gây chèn ép giao thoa thị giác. Xét nghiệm Cortiosol huyết tăng và mất nhịp tiết ngày đêm. ACTH tăng.

Đây là nguyên nhân thường gặp nhất của hội chứng Cushing nội sinh. Gặp ở nữ nhiều hơn nam, độ tuổi phổ biến từ 20-40 tuổi nhưng cũng có thể gặp ở trẻ em và người lớn trên 70 tuổi

• Hội chứng Cushing (hội chứng không phụ thuộc ACTH): nguyên nhân do u tế bào lớp bó vỏ thượng thận tăng tiết cortisol, thường là lành tính, u một bên thượng thận, ung thư thượng thận thường ít gặp hơn nhưng rất nặng và tiến triển nhanh với các triệu chứng rầm rộ, quá sản nốt thượng thận ít gặp chỉ phát hiện được khi chụp MRI thượng thận. Xét nghiệm Cortisol huyết thanh lúc đói tăng và mất nhịp tiết ngày đêm, ACTH giảm.
• Hội chứng tăng tiết ACTH ngoại sinh: đây là một biểu hiện nội tiết của bệnh lý ác tính thường là ung thư phổi tế bào nhỏ, ung thư gan nguyên phát, ung thư dạ dày…
• Hội chứng giả Cushing (Cushing do thuốc): đây là hậu quả của tình trạng lạm dụng thuốc corticoid kéo dài không có kiểm soát. Thường gặp trong các bệnh lý cơ xương khớp, bệnh lý về máu, hen phế quản… .Xét nghiệm Cortisol huyết thanh giảm, có tiền sử dùng Corticoid. (Prednisolon, dexamethasone, K-Cord, Medrol…).

Đây là hội chứng thường gặp nhất trong lâm sàng và biến chứng nặng nề như suy thượng thập cấp, suy kiệt rối loạn điện giải nặng, nhiễm trùng cơ hội…đa số là do người bệnh bỏ thuốc đột ngột dẫn tới nồng độ cortisol huyết thanh giảm trong khi đó vỏ thượng thận bị ức chế bởi glucocorticoid ngoại lai chưa kịp hồi phục

 Các triệu chứng của hội chứng Cushing

Các triệu chứng của hội chứng Cushing đa dạng, có thể khác nhau tùy vào mức độ dư thừa cortisol, triệu chứng tiến triển chậm có thể trong nhiều năm. Những triệu chứng thường gặp gồm:

• Béo phì: là triệu chứng thường gặp nhất, bắt đầu bằng việc tăng cân nhanh. Béo phì chủ yếu mập phần thân, tụ mỡ ở các vị trí đặc trưng như ở mặt tạo hình ảnh mặt tròn như mặt trăng, da mặt ửng đỏ, ở vùng trên đòn làm hố thượng đòn đầy, ở sau gáy tạo hình ảnh bướu mỡ sau gáy (buffalo hump), ở vùng bụng, ngực, ít ảnh hưởng đến tay chân.
• Teo cơ và yếu cơ: cơ chân tay teo gầy, hoạt động mau mệt mỏi, yếu cơ có thể nặng thêm do giảm Kali máu.
• Teo da và mô dưới da: da có vết rạn màu đỏ tím, thường ở vùng bụng dưới, có thể gặp ở đùi và thân người, da mỏng dễ bị bầm, chậm lành sẹo sau tổn thương và dễ bị nấm ngoài da.
• Rậm lông, mọc râu, mụn trứng cá ở nữ.
• Rối loạn sinh dục: thiểu kinh hoặc vô kinh ở nữ, có thể gây vô sinh. Suy sinh dục ở cả nam và nữ, gây giảm ham muốn tình dục, rối loạn cương dương.
• Tăng huyết áp: thường gặp, có trong 75% trường hợp. Tăng huyết áp tâm trương hay cả 2 số, thông thường huyết áp tâm trương > 100mmHg trong 50% các trường hợp, có thể phù nhẹ ở mắt cá do giữ nước và muối.
• Rối loạn đường huyết (đái tháo đường): thường gặp ở những người có tiền căn gia đình hay ở nhóm bệnh nhân có nguy cơ cao.
• Loãng xương: gặp ở mọi bệnh nhân, nhẹ gây đau lưng, đau nhức xương, nặng gây xẹp đốt sống, gãy xương bệnh lý ở bàn chân, xương sườn hoặc xương cột sống. Hoại tử chỏm xương đùi vô trùng thường xảy ra trong hội chứng Cushing do thuốc.
• Rối loạn tâm thần: thay đổi cảm xúc hay cảm xúc không ổn định, trạng thái kích thích hay trầm cảm, rối loạn tâm thần. Thường gặp trầm cảm, giảm trí nhớ, giảm tập trung.
• Các triệu chứng khác: sạm da toàn thân trong các trường hợp có tăng ACTH máu lạc chỗ do u, sỏi thận do tăng thải canxi qua nước tiểu.
• Chậm phát triển ở trẻ em: do nồng độ cortisol cao ức chế tác dụng hormone tăng trưởng, tăng cân và chậm phát triển chiều cao ở trẻ em cần được tầm soát hội chứng Cushing.
• Uống nhiều nước, tiểu nhiều: có thể do tăng đường huyết, cortisol cũng có tác dụng ức chế bài tiết hormone chống bài niệu ADH và tăng thải nước tự do qua thận.

Những ảnh hưởng của hội chứng Cushing đối với cơ thể

Sự dư thừa hormone cortisol ở hội chứng Cushing sẽ gây nên những hệ lụy nghiêm trọng cho cơ thể như:

• Vết thương khó lành, hệ miễn dịch bị suy yếu, cơ thể dễ bị nhiễm trùng.
• Nam giới bị giảm ham muốn tình dục, nữ giới bị rối loạn kinh nguyệt.
• Sức khỏe sinh sản suy giảm.
• Trẻ em bị chậm tăng trưởng, tâm thần, rối loạn cảm xúc.
• Nguy cơ cao với một số bệnh mạn tính như: tiểu đường, tim mạch, sỏi thận, loãng xương, cao huyết áp…

Phân biệt hội chứng Cushing với các bệnh khác

Cần phân biệt với béo phì, trầm cảm và bệnh cấp tính:

• Béo phì nặng ít gặp trong hội chứng Cushing; béo phì thường ở toàn thân chứ không phải béo thân. Bài tiết cortisol niệu bình thường hoặc tăng nhẹ, nồng độ cortisol máu bình thường.
• Bệnh nhân trầm cảm thường có cortisol niệu tăng nhẹ, rối loạn nhịp ngày đêm, không có biểu hiện lâm sàng của hội chứng Cushing.
• Bệnh nhân có bệnh cấp tính thường có bất thường về xét nghiệm và không ức chế được bằng dexxamethasone vì các stress chính (như sốt, đau) đã phá vỡ điều chỉnh bài tiết ACTH.

Hội chứng Cushing do thuốc do sử dụng corticoid: Nồng độ cortisol máu ở thấp do trục tuyến yên – thượng thận bị ức chế. Cushing do thuốc thường liên quan đến: tổng liều corticoid sử dụng, thời gian bán hủy của thuốc, thời gian điều trị và thời gian sử dụng thuốc trong ngày. Bệnh nhân sử dụng cortisoid buổi chiều hoặc buổi tối dễ bị Cushing hơn chỉ dùng corticoid chỉ 1 lần buổi sáng.

Những ai có nhiều khả năng mắc hội chứng này?

Hội chứng Cushing thường ảnh hưởng đến người lớn, thường ở độ tuổi từ 30 đến 50, nhưng cũng có thể xảy ra ở trẻ em. Hội chứng này ảnh hưởng đến phụ nữ gấp ba lần nam giới. Ở những người mắc bệnh tiểu đường loại 2 có mức đường huyết luôn ở mức quá cao theo thời gian. Kết hợp với huyết áp cao, hội chứng Cushing có thể là nguyên nhân.

Những người dùng thuốc gọi là corticoide, tương tự như Prednisone, cũng có thể phát triển hội chứng này. Hơn 10 triệu người Mỹ dùng corticoide mỗi năm. Tuy nhiên, không biết bao nhiêu người trong số họ phát triển hội chứng Cushing

Các bác sĩ sẽ chẩn đoán hội chứng Cushing bằng cách nào?

Hội chứng Cushing có thể đặc biệt khó chẩn đoán. Điều này là do nhiều triệu chứng, như tăng cân hoặc mệt mỏi, có thể do các nguyên nhân khác. Ngoài ra, bản thân hội chứng Cushing có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau.

Các bác sĩ chuyên khoa sẽ xem xét bệnh sử của bạn. Họ sẽ đặt câu hỏi về các triệu chứng, bất kỳ tình trạng sức khỏe nào bạn có thể có và bất kỳ loại thuốc nào bạn có thể được kê đơn. Họ cũng sẽ thực hiện một bài kiểm tra sức khỏe để tìm các dấu hiệu như bướu trâu, các vết rạn da và vết bầm tím.

Các xét nghiệm giúp chẩn đoán bệnh

• Xét nghiệm cortisol tự do trong nước tiểu 24 giờ: đo lượng cortisol có trong nước tiểu đủ 24 giờ và độ lặp lại lần 2 vào các ngày khác nhau. Kết quả tăng trên 3 lần giới hạn trên bình thường có giá trị chẩn đoán tình trạng tăng tiết cortisol.
• Xét nghiệm cortisol trong nước bọt lúc nửa đêm và cortisol máu lúc nửa đêm: thông thường cortisol được tiết thành đợt, có chu kì ngày đêm, tăng cao vào buổi sáng, giảm dần trong ngày và thấp nhất về đêm lúc 23-24 giờ. Xét nghiệm này giúp kiểm tra nồng độ cortisol trong khoảng thời gian từ 23 – 24 giờ.

Nếu mắc hội chứng Cushing, nồng độ cortisol sẽ cao bất thường trong khoảng thời gian này. Kết quả bình thường khi cortisol máu lúc nửa đêm <1.8 mcg/dL (50 nmol/L) hoặc cortisol nước bọt lúc nửa đêm <0.15 mcg/dL (4 nmol/L). Khuyến cáo nên thực hiện xét nghiệm 2 lần.

• Nghiệm pháp ức chế Dexamethasone 1mg qua đêm: Dexamethasone là 1 chất glucocorticoid có tác dụng ức chế tiết ACTH từ tuyến yên từ đó gây giảm nồng độ cortisol trong máu. Nếu người bệnh mắc hội chứng Cushing, Dexamethasone không ức chế được sự bài tiết cortisol nội sinh nên nồng độ cortisol máu sẽ không giảm sau test. Hơn nữa Dexamethasone sau khi uống và chuyển hóa sẽ không ảnh hưởng đến xét nghiệm đo cortisol nội sinh. Người bệnh sẽ được uống 1 mg Dexamethasone lúc 23h và do cortisol máu vào 8h sáng ngày hôm sau. Kết quả bình thường khi cortisol máu sau test < 1.8 mcg/dL (50 nmol/L).
• Nghiệm pháp ức chế Dexamethasone liều thấp: cơ chế tương tự như nghiệm pháp ức chế Dexamethasone 1mg qua đêm, nếu mắc hội chứng Cushing, mức cortisol trong cơ thể vẫn sẽ cao sau test. Người bệnh  sẽ được uống Dexamethasone 0.5mg cách mỗi 6h trong 2 ngày, bắt đầu lúc 9h sáng ngày đầu tiên, sau đó cứ uống cách mỗi 6h (tổng số lần uống là 8 lần với tổng liều 4mg). Lấy máu đo cortisol vào thời điểm 6 tiếng sau liều uống cuối cùng (9h sáng ngày thứ 3 sau khi bắt đầu dùng thuốc). Kết quả bình thường khi cortisol máu sau test < 1.8 mcg/dL.

Xét nghiệm chẩn đoán nguyên nhân hội chứng Cushing

• Đo nồng độ ACTH máu: bình thường ACTH cao nhất lúc sáng, giảm dần trong ngày và thấp nhất lúc 24h. Mục đích là giúp phân biệt hội chứng Cushing phụ thuộc ACTH hay không phụ thuộc ACTH. Nếu ACTH máu giảm < 5 pg/mL chẩn đoán hội chứng Cushing không phụ thuộc ACTH và bước tiếp theo là chụp CT scan hoặc MRI tuyến thượng thận. Nếu ACTH > 20 pg/mL chẩn đoán hội chứng Cushing phụ thuộc ACTH và tiếp theo sẽ thực hiện hình ảnh học để phân biệt u tuyến yên tiết ACTH hoặc u lạc chỗ tiết ACTH.
• Nghiệm pháp ức chế Dexamethasone liều cao: tương tự với nghiệm pháp ức chế Dexamethasone liều thấp nhưng liều lượng là 16mg thay vì 4mg. Người bệnh uống Dexamethasone 2mg mỗi 6 giờ trong 48 giờ. Đo Cortisol máu tại thời điểm 0h và 48h hoặc cortisol tự do trong nước tiểu trong 24h cuối cùng sử dụng Dexamethasone. Nếu cortisol trong máu thời điểm 48h giảm >50% so với thời điểm 0h, nghi ngờ nhiều bệnh Cushing. (90% là bệnh Cushing, 10% là u lạc chỗ tiết ACTH).
• Nghiệm pháp kích thích CRH: Trên thực tế nghiệm pháp này không thực hiện được do CRH không phổ biến.
• Định lượng ACTH trong máu xoang tĩnh mạch đá dưới hai bên: phương pháp xâm lấn, khó thực hiện và hiện tại có rất ít trung tâm có thể thực hiện. Đây là phương pháp giúp phân biệt u tuyến yên tiết ACTH và u tiết ACTH lạc chỗ.

Xét nghiệm xác định vị trí khối u

• Chụp cộng hưởng từ (MRI) tuyến yên có cản từ: xác định u tuyến yên.
• Chụp CT scan hoặc chụp cộng hưởng từ (MRI) vùng bụng: tìm khối u tuyến thượng thận.
• Chụp CT ngực: nếu do u tiết ACTH lạc chỗ, nên tìm ở ngực trước, sau đó có thể chụp CT scan hoặc MRI bụng và chậu để khảo sát các khối u khác.

 Điều trị hội chứng Cushing thế nào?

Như trên đã đề cập, hội chứng Cushing do nhiều nguyên nhân. Do đó, để điều trị bệnh hiệu quả cần xác định được nguyên nhân gây bệnh.

Bệnh Cushing do u tuyến yên

• Phẫu thuật nội soi chọn lọc xương bướm là lựa chọn hàng đầu cho điều trị bệnh Cushing do u tuyến yên. Phương pháp này thường thực hiện sau khi định lượng ACTH lấy mẫu ở xoang đá. Phẫu thuật có thể điều trị bệnh mà không làm tổn thương chức năng tuyến yên.

Phương pháp này có thể gặp tai biến như: Gây ra chứng đái tháo nhạt, suy tuyến yên, suy thượng thận thứ phát.

Cần phải theo dõi sát tình trạng lâm sàng của bệnh nhân để phát hiện các triệu chứng của suy thượng thận, như: Mệt mỏi, rối loạn tiêu hóa, hạ huyết áp… và làm các xét nghiệm cận lâm sàng: Cortisol máu, điện giải đồ… để xử trí kịp thời.

Với các khối u tuyến yên sản sinh ra ACTH quá nhỏ, không phát hiện được thì có thể áp dụng biện pháp điều trị bằng chiếu xạ điện áp cao tại tuyến yên. Tuy nhiên, ở trẻ em, chiếu xạ có thể làm giảm bài tiết hocmon tăng trưởng và có thể gây dậy thì sớm.

• Xạ trị là lựa chọn thứ hai để điều trị khi thất bại với điều trị phẫu thuật tuyến yên qua xương bướm. Biến chứng của biện pháp này là gây suy tuyến yên.

Trường hợp u ác tính đã di căn xa không phẫu thuật được thì dùng các thuốc ức chế tổng hợp corticoid.

Hội chứng Cushing do u thượng thận

• Phương pháp phẫu thuật cắt thượng thận một bên được chỉ định điều trị cho u thượng thận.

Phương pháp này có thể gây suy thượng thận cấp sau mổ. Bệnh nhân cần được theo dõi chặt chẽ tình trạng huyết áp trước và sau điều trị huyết áp ổn định. Đồng thời phải kiểm tra nồng độ cortisol trong máu và điện giải đồ để xử trí kịp thời, tránh suy thượng thận cấp, nguy hiểm đến tính mạng.

Khi phẫu thuật tuyến thượng thận cần điều trị corticoid thay thế trong và sau phẫu thuật để đề phòng suy thượng thận cấp sau phẫu thuật.

• Điều trị thay thế glucocorticoid cho tới khi trục dưới đồi – tuyến yên – thượng thận phục hồi. Khi dùng thuốc cần theo dõi đáp ứng của bệnh nhân để chỉnh liều hoặc thay thế thuốc.

Điều trị hội chứng giả Cushing

Với hội chứng giả Cushing do dùng corticoid, bệnh nhân phải đến gặp bác sĩ chuyên khoa nội tiết để áp dụng biện phải giải độc glucocorticoid, tránh suy thượng thận cấp gây nguy hiểm đối với tính mạng.

Trước hết, nếu bệnh nhân vẫn đang dùng corticoid thì cần giảm dần liều và đánh giá đáp ứng của bệnh nhân để chỉnh liều

Trường hợp có suy thượng thận cần điều trị thay thế, giảm dần liều.

Các thuốc điều trị nội khoa

Điều trị hội chứng Cushing bằng nội khoa bao gồm các thuốc:

• Thuốc ức chế tổng hợp cortcoid: Làm giảm tác động của cường cortisol, được chỉ định trong trường hợp chuẩn bị phẫu thuật, không thể phẫu thuật hay phẫu thuật thất bại, khi đang chờ hiệu quả xạ trị hay khi bệnh nhân có tình trạng tâm thần hay thực thể cần kiểm soát ngay cortisol. Các thuốc ức chế thượng thận như: Ketoconazole, sminoglutethimld, metyrapone, mitotane.
  • Ketoconazole là thuốc được sử dụng nhiều nhất, có hiệu quả, ít tác dụng phụ, nhưng có thể gây ảnh hưởng lên gan.
  • Aminoglutethimld có hiệu quả nhưng có thể gặp tác dụng phụ như rối loạn tiêu hóa, có thể làm tăng ACTH khi dùng lâu.
  • Mitotane có tác dụng phụ gây buồn nôn, nôn, tiêu chảy, buồn ngủ… có thể gây suy thượng thận.
  • Metyrapone có tác dụng phụ rối loạn tiêu hóa…

Ngoài ra cần tăng cường sử dụng chất đạm, kali.

• Trường hợp bệnh tái phát, có thể dùng pasireotide hoặc somatostatine. Tuy nhiên, tác dụng bất lợi đáng lo ngại là thuốc có thể gây tăng đường huyết. Các thuốc dopamine cũng có thể được sử dụng để điều trị tình trạng này. Thuốc mifepristone cũng giúp làm giảm tác dụng của corticosteroid nhưng tác dụng phụ có thể gặp là gây hạ kali máu.

Phòng khám Đông y OMC – một sản phẩm của Công ty CP ĐT&PT Giải Pháp Y Tế

Kính chào Quý Khách hàng,

Với định hướng mang lại những giải pháp y tế toàn diện, Phòng khám Đông y OMC – một sản phẩm của Công ty CP ĐT&PT Giải Pháp Y Tế đã ra đời nhằm thực hiện sứ mệnh cung cấp các dịch vụ chăm sóc sức khỏe tại chỗ như khám bệnh và điều trị bệnh bằng Đông y, chuyên trị các bệnh lý: Cơ xương khớp, Thần kinh, Tiêu hóa, Nội tiết, Phụ khoa, Nam khoa…

Tọa lạc tại vị trí trung tâm của Thành phố Hồ Chí Minh, phòng khám được trang bị hệ thống máy móc hiện đại, cùng đội ngũ chuyên gia, bác sĩ có trình độ chuyên môn cao.

Chúng tôi luôn đặt sức khỏe và sự hài lòng của Quý Khách hàng là ưu tiên hàng đầu.

Với phương châm “Ân cần – Tôn trọng – Yêu thương”, Phòng khám Đông Y OMC cam kết sẽ mang đến cho Khách hàng sự hài lòng từ các dịch vụ mà chúng tôi cung cấp.

Chân thành cảm ơn Quý Khách hàng đã tin dùng dịch vụ của chúng tôi.

PHÒNG KHÁM ĐÔNG Y OMC

Fanpage: Phòng Khám Đông Y OMC

Youtube: Phòng Khám Đông Y OMC

Tiktok: Phòng Khám Đông Y OMC