Vitamin A là gì?

Vitamin A là một chất dinh dưỡng thiết yếu cho con người. Nó không tồn tại dưới dạng một hợp chất duy nhất, mà dưới một vài dạng. Trong thực phẩm có nguồn gốc động vật, dạng chính của vitamin A là rượu: retinol, nhưng cũng có thể tồn tại dưới dạng aldehyde là retinal, hay dạng axít là axít retinoic.

Các tiền chất của vitamin (tiền vitamin) tồn tại trong thực phẩm nguồn gốc thực vật gồm ba loại là α,β,γ – caroten có trong một vài loài cây trong họ Hoa tán.

Vai trò của vitamin A đối với cơ thể

Vitamin A là một vi chất dinh dưỡng thiết yếu mà cơ thể người không thể tự tổng hợp, vì vậy vi chất này cần phải được hấp thụ qua các chế độ ăn. Vitamin này đóng vai trò quan trọng trong nhiều quá trình sinh lý của cơ thể.

• Hỗ trợ cơ thể tăng trưởng

Vitamin A giữ vai trò quan trọng trong quá trình tăng trưởng, thể hiện rõ ở trẻ em. Ngoài vitamin D và canxi, quá trình tu sửa xương còn được hỗ trợ rất nhiều bởi vitamin A, giúp trẻ phát triển chiều cao tối ưu.

• Chức năng thị giác

Vitamin A tham gia vào chức năng thị giác của mắt, đó là khả năng nhìn thấy trong điều kiện ánh sáng yếu. Sở dĩ như vậy là do cấu tạo võng mạc mắt gồm hai loại tế bào: tế bào hình nón và tế bào hình que.

Tế bào hình nón với sắc tố cảm thụ ánh sáng và Iodopsin giúp cho mắt nhìn và phân biệt màu sắc trong điều kiện ánh sáng rõ, còn tế bào hình que với sắc tố Rhodopsin giúp cho mắt nhìn thấy ánh sáng yếu. Rhodopsin được tạo nên từ hợp chất protein và carotenoit (dẫn chất của Vitamin A), vì vậy khi thiếu Vitamin A khả năng nhìn của mắt lúc ánh sáng yếu sẽ bị giảm, hiện tượng này thường xuất hiện vào lúc trời nhá nhem tối nên được gọi là “Quáng gà”. Quáng gà là biểu hiện lâm sàng sớm của thiếu Vitamin này.

• Bảo vệ biểu mô

Vitamin A cần thiết cho sự bảo vệ toàn vẹn của biểu mô giác mạc, biểu mô dưới da, khí quản, các tuyến nước bọt, ruột non, tinh hoàn…Khi thiếu Vitamin này, sản xuất các niêm dịch giảm, da bị khô và xuất hiện sừng hóa, biểu hiện này thường thấy ở mắt, lúc đầu là khô kết mạc rồi tổn thương đến giác mạc. Các tế bào biểu mô bị tổn thương cùng với sự giảm sút sức đề kháng tạo điều kiện cho vi khuẩn xâm nhập

• Vai trò trong miễn dịch

Vitamin A đóng một vai trò quang trọng trong việc duy trì khả năng phòng vệ tự nhiên của cơ thể.Điều này bao gồm các hàng rào chất nhầy trong mắt, phổi, ruột và bộ phận sinh dục, giúp bẫy vi khuẩn và các tác nhân truyền nhiễm khác.

Vitamin này cũng tham gia vào quá trình sản xuất và chức năng của các tế bào bạch cầu, giúp thu giữ và loại bỏ vi khuẩn cũng như các mầm bệnh khác khỏi máu

Vì vậy, Sức đề kháng với các bệnh lý sẽ sụt giảm nếu thiếu vitamin A, khiến cơ thể dễ bị nhiễm trùng nghiêm trọng. Lúc này, cơ thể dễ mắc phải bệnh tiêu chảy, viêm tai giữa, viêm đường hô hấp, sởi,… làm gia tăng nguy cơ tử vong ở trẻ em.

Ngoài ra, vitamin A còn giúp cơ thể nâng cao đề kháng với một số căn bệnh nhiễm khuẩn khác, ví dụ như lao, uốn ván, hỗ trợ ngăn ngừa ung thư hữu hiệu.

Vitamin A còn giúp nâng cao miễn dịch thông qua việc hỗ trợ tăng cường sản xuất kháng thể IgA ở niêm mạc. Qua đó bảo vệ trẻ khỏi các bệnh lý viêm nhiễm phổ biến như tiêu chảy, sốt rét,… làm giảm tỷ lệ tử vong vì mọi nguyên nhân ở trẻ dưới 5 tuổi xuống 24 %.

• Giảm mụn trứng cá

Mụn trứng cá là tình trạng viêm da mạn tính. Nguyên nhân là do bít tắc nang lông bởi tế bào chết, bã nhờn hay vi khuẩn.

Vai trò chính xác của vitamin A trong việc phát triển và điều trị mụn trứng cá vẫn chưa rõ ràng.

Tuy nhiên, có ý kiến cho rằng sự thiếu hụt vitamin này có thể làm tăng nguy cơ phát triển mụn trứng cá. Vì nó gây ra sự sản xuất quá mức protein keratin trong nang lông. Điều này sẽ làm tăng nguy cơ bị mụn trứng cá bằng cách làm  cho các tế bào da chết khó loại bỏ khỏi nang lông hơn, dẫn tới tắc nghẽn

Một số loại thuốc trị mụn trứng cá dựa trên vitamin A hiện đã có sẵn theo toa, ví dụ như Isotretinoin. Isotretinoin là vitamin dạng uống thường được bác sĩ kê toa điều trị mụn trứng cá nặng. Tuy nhiên, loại thuốc này có thể gây ra một số tác dụng phụ nghiêm trọng. Vì thế, các bạn nên sử dụng theo hướng dẫn của bác sĩ da liễu.

• Thúc đẩy tăng trưởng và sinh sản khỏe mạnh

Vitamin A rất cần thiết để duy trì hệ thống sinh sản khỏe mạnh ở cả nam và nữ, cũng như đảm bảo sự tăng trưởng và phát triển bình thường của phôi thai trong thai kỳ.

Các nghiên cứu về chuột kiểm tra tầm quan trọng của vitamin này đối với sinh sản của nam giới, đã chỉ ra rằng sự thiếu hụt vitamin A sẽ ngăn chặn sự phát triển của các tế bào tinh trùng, gây vô sinh.

Tương tự vậy, các nghiên cứu trên động vật đã gợi ý rằng sự thiếu hụt vitamin A ở con cái có thể ảnh hưởng đến quá trình sinh sản bằng cách làm giảm chất lượng trứng và ảnh hưởng đến quá trình làm tổ của trứng trong tử cung.

Ở phụ nữ mang thái, vitamin A cũng tham gia và quá trình tăng trưởng và phát triển của nhiều cơ quan và cấu trúc chính của thai nhi, bao gồm bộ xương, hệ thần kinh, tim, thận, mắt, phổi và tuyến tụy.

Tuy nhiên, mặc dù ít phổ biến hơn so với thiếu vitamin A, nhưng quá nhiều vitamin này trong khi mang thai cũng có thể gây hại cho em bé đang lớn và có thể dẫn đến dị tật bẩm sinh.

Do đó, nhiều cơ qua y tế khuyến cáo phụ nữ nên tránh các loại thực phẩm có chứa lượng vitamin A đậm đặc, chẳng hạn như pa-tê và gan, cũng như các chất bổ sung có chứa vitamin này khi mang thai

Biểu hiện của thiếu vitamin A

Thông thường, hầu hết mọi người đều nhận đủ hàm lượng vitamin A cần thiết từ chế độ ăn uống. Thế nhưng nếu ai đó có chế độ ăn uống nghèo nàn, không đa dạng thì sẽ dễ dẫn đến tình trạng thiếu hụt vitamin này.

Lúc này, dùng thuốc, viên uống vitamin A là việc làm cấp thiết để bổ sung đầy đủ dưỡng chất cho cơ thể. Vậy dấu hiệu để nhận biết tình trạng thiếu vitamin A là gì? Chẩn đoán như thế nào cho chính xác? Dưới đây là một số dấu hiệu cho thấy bạn cần uống vitamin này:

• Mắc bệnh quáng gà (nyctalopia): Đây là dấu hiệu cảnh báo tình trạng thiếu vitamin A từ sớm. Khả năng nhìn rõ trong bóng tối sẽ sụt giảm nếu bạn bị quáng gà, tuy nhiên vẫn có thể quan sát bình thường khi có đầy đủ ánh sáng. Chứng rối loạn võng mạc sẽ gây ra tình trạng quáng gà.
• Giác mạc và tròng trắng mắt bị khô: Nếu tình trạng thiếu vitamin A diễn ra nghiêm trọng hơn, giác mạc và tròng trắng mắt có thể sẽ bị khô. Lúc này, nước mắt không thể tiết ra (xerophthalmia). Lòng trắng mắt có thể xuất hiện đốm bọt (đốm bitot). Bên cạnh đó, giác mạc cũng có khả năng xuất hiện vết loét hở, khô hoặc bị đóng băng (keratomalacia) dẫn đến biến chứng mù lòa.

• Gặp bệnh lý về da: Vitamin A giữ vai trò quan trọng trong việc chống viêm và sửa chữa da. Nếu bị thiếu vitamin A có thể dẫn đến bệnh chàm, viêm da cũng như những vấn đề khác về da. Thiếu vitamin A cũng liên quan đến hiện tượng bị nổi mụn trứng cá.
• Gặp vấn đề về sinh sản: Cả phụ nữ và đàn ông bị thiếu vitamin A đều có nguy cơ gặp vấn đề về sinh sản. Thai nhi bị dị tật bẩm sinh, sảy thai cũng có thể liên quan đến việc bố mẹ có lượng vitamin A thấp.
• Trẻ bị còi cọc: Trẻ em bị còi cọc cũng có thể là do thiếu vitamin A.
• Thường bị nhiễm trùng: Thường xuyên bị nhiễm trùng, nhất là tại ngực và cổ họng có khả năng là dấu hiệu cho thấy bạn đang thiếu vitamin A.
• Vết thương không lành: Mức vitamin A thấp cũng có thể khiến vết thương sau phẫu thuật, chấn thương không lành.

Dựa vào kết quả xét nghiệm máu và triệu chứng đang mắc phải, bác sĩ có thể chẩn đoán được tình trạng thiếu Vitamin A. Trường hợp người bệnh bị quáng gà, bác sĩ có thể chỉ định cho thực hiện phương pháp đo điện võng mạc để kiểm tra mắt.

Ngoài ra, những tế bào cảm nhận ánh sáng (còn gọi là cơ quan cảm quang) tại võng mạc sẽ được bác sĩ xem xét. Một thử nghiệm sẽ được thực hiện để đo lường phản ứng của võng mạc với những tia sáng.

Hình thức xét nghiệm máu retinol huyết thanh sẽ được thực hiện để đo lường hàm lượng vitamin A có trong máu của người bệnh. Thế nhưng, cơ thể vốn có dự trữ một lượng lớn vitamin A. Do đó, mức độ vitamin A trong máu vẫn không giảm cho đến khi vấn đề thiếu hụt đã diễn ra nghiêm trọng (< 20 mcg/dL).

Có thể xác nhận tình trạng thiếu vitamin A nếu triệu chứng đã bắt đầu được cải thiện sau khi uống vitamin A bổ sung.

Nguyên nhân thiếu vitamin A

• Khẩu phần ăn thiếu vitamin A

Cơ thể không thể tự tổng hợp được Vitamin A mà phải do thức ăn cung cấp, vì vậy nguyên nhân chính của thiếu Vitamin này là do ăn uống các loại thức ăn nghèo Vitamin A và Caroten.

Bữa ăn thiếu dầu mỡ sẽ làm giảm hấp thu Vitamin A (vì Vitamin A tan trong dầu).

Ở trẻ nhỏ đang bú thì nguồn Vitamin A là sữa mẹ, trong thời kỳ cho con bú nếu bữa ăn của mẹ thiếu Vitamin này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến con. Thiếu Vitamin A thường xảy ra trong giai đoạn cho ăn bổ sung vì vậy khi cho trẻ ăn bổ sung cần chú ý chọn các thực phẩm giàu Vitamin A.

• Các bệnh nhiễm khuẩn

Các bệnh nhiễm khuẩn đặc biệt là Sởi. Tiêu chảy, viêm đường hô hấp làm  tăng nhu cầu Vitamin A gây nguy cơ thiếu vitamin này. Nhiễm giun, nhất là giun đũa cũng là yếu tố góp phần làm thiếu Vitamin A.

• Suy dinh dưỡng Protein năng lượng 

Suy dinh dưỡng protein thường kèm thiếu Vitamin A vì Protein giữ vai trò trong chuyển hóa và vận chuyển Vitamin này. Ngoài ra, thiếu một số vi chất khác như kẽm cũng ảnh hưởng tới chuyển hóa Vitamin A.

Bổ sung vitamin A bao nhiêu là đủ?

Nhu cầu Vitamin A cho cơ thể thay đổi tùy độ tuổi, đối tượng, được tính bằng hoạt tính của vitamin A, biểu thị bằng đương lượng hoạt tính retinol (RAE).

Nhu cầu hàng ngày được khuyến cáo (RDI) về vitamin A theo nhu cầu tham chiếu ăn uống của Hoa Kỳ là:

Phụ nữ sau sinh và trẻ từ 6 tháng – 5 tuổi có nguy cơ thiếu Vitamin A cần bổ sung liều phòng ngừa mỗi 6 tháng như sau:

Không lạm dụng vitamin A

Việc tự ý bổ sung Vitamin A quá mức cần thiết sẽ gây nhiều hệ lụy, ngộ độc, ảnh hưởng gan, thậm chí tử vong.

Cụ thể, người lớn nếu dùng vitamin liều cao trên 1.500.000 đơn vị/ngày, trẻ em trên 300.000 đơn vị/ngày sẽ nguy cơ ngộ độc cấp sau khi uống thuốc từ 4 – 6 giờ.

Trường hợp dùng liều cao trên 100.000 đơn vị/ngày liên tục trong 10 – 15 ngày có nguy cơ ngộ độc mạn với các triệu chứng điển hình tiêu chảy, gan to, da đổi màu, tăng calci, phù. Trẻ nhỏ ngộ độc có nguy cơ tăng áp lực nội sọ, ù tai,…

Sử dụng vitamin A liên tục kéo dài gây hại cho gan, thậm chí có nguy cơ dẫn đến xơ gan. Chúng ta có nguy cơ tổn thương gan khi uống 15.000 – 40.000 đơn vị/ngày trong một năm, nếu sử dụng liều cao hơn, chỉ mất vài tháng sẽ ngộ độc.

Thông thường, vitamin A có trong sữa mẹ, đặc biệt sữa non. Do đó trong vòng 6 tháng đầu đời, trẻ bú mẹ hoàn toàn không cần bổ sung vitamin này.

Ngoài ra, vitamin A có trong thực phẩm như gan, thịt, cá, trứng, sữa, Các loại rau quả màu xanh, vàng, đỏ đậm như bông cải xanh, cà rốt, bí đỏ, đu đủ, gấc, rau dền,… có chứa nhiều provitamin A carotenoid (chủ yếu là  beta carotene).

Dù vitamin A có vai trò rất quan trọng đối với cơ thể, song chúng ta không được tự ý sử dụng vitamin này một cách tùy ý. Nếu nghi ngờ trẻ thiếu hụt vitamin này, phụ huynh cần đưa đi khám bác sĩ chuyên khoa để xác định liều bổ sung phù hợp.

Phòng khám Đông y OMC – một sản phẩm của Công ty CP ĐT&PT Giải Pháp Y Tế